De veteranenziekte of legionellose wordt veroorzaakt door de legionellabacterie. Het is een longaandoening, die een overlijden tot gevolg kan hebben. De waterminnende bacterie is totaal ongevaarlijk wanneer ze gedronken wordt, maar wordt wel gevaarlijk bij inademing van verneveld water (douches, luchtbevochtigers, aircosystemen, koeltorens e.d.) als ze zich manifesteert in grote concentraties.

Legionella is een gramnegatieve staafvormige bacterie. De groep van legionellabacteriën wordt onderverdeeld in een aantal goed te onderscheiden serogroepen (34), waarvan sommige virulenter zijn dan anderen. Vooral de virulente Legionella pneumophila serogroep 1 wordt het meest bij patiënten geïsoleerd. Uit water isoleert men meestal serogroepen 4 en 6. 
Afhankelijk van de aard van besmetting en de bijhorende symptomen, spreekt men van de veteranenziekte of de Pontiac-fever. De eerste is een longontsteking met vaak fatale afloop, terwijl de Pontiac-fever gepaard gaat met hoge koorts, spierpijn en hoofdpijn doch van voorbijgaande aard is.
Legionellabacteriën zijn kiemen die zich ontwikkelen in een waterige omgeving. De groeicapaciteit van de bacteriën is temperatuursafhankelijk. Indien de watertemperatuur onder de 25°C blijft, overleven de kiemen, maar zal hun aantal weinig toenemen. De kiemen groeien goed bij een temperatuur tussen 25°C en 50°C, met een optimale groei rond 40°C. Het is dus belangrijk om deze temperatuursrange in waterige systemen te 
vermijden. Bij temperaturen boven de 50°C zal de bacterie afsterven. Hoe hoger de temperatuur, hoe sneller ze afsterven.

Codex
In de Codex Welzijn op het werk is titel V, hoofdstuk 3 gewijd aan biologische agentia. Dit KB (KB van 4 augustus 1996, BS 1 oktober 1996, gewijzigd op 29 april 1999, BS 7 oktober 1999) legt een wettelijk kader vast voor de preventie van risicovolle blootstellingen aan micro-organismen. De omschreven verplichtingen komen overeen met de klassieke benadering van risicoanalyse: inventarisatie van de gevaren, evaluatie van het risico en formulering van beheersmaatregelen. Ter ondersteuning van de risicobeoordeling verdeelt het KB de micro-organismen onder in vier klassen in functie van hun kans op ziekteverwekking, hun kans op verspreiding onder de bevolking en het al dan niet aanwezig zijn van een adequate behandeling. Legionella Pneumophila wordt bestempeld als een microagens behorende tot de tweede gevaarsgroep. Het gaat om een agens dat bij de mens een ziekte kan veroorzaken en een gevaar voor de werknemers kan opleveren. Het is onwaarschijnlijk dat het zich onder de bevolking verspreidt en er bestaat gewoonlijk een effectieve profylaxe of behandeling. Deze classificatie houdt echter geen rekening met de ernst van de ziekte die het micro-organisme kan veroorzaken. Ingeval van Legionella Pneumophila is de ernstgraad groot gezien de ziekte in bepaalde gevallen een dodelijke afloop kent. 

Bij de evaluatie van het risico is het verder belangrijk kennis te hebben van potentiële opnamewegen en van omstandigheden die verspreiding stimuleren. Legionella ontwikkelt en vermenigvuldigt zich optimaal in een waterig milieu bij temperaturen tussen 25 en 50 °C. Door blootstelling aan een aërosol van besmet water kan een kritische opname door inhalatie optreden. Het KB omschrijft een reeks van beheersmaatregelen die de werkgever moet nemen. Deze beheersmaatregelen zijn voornamelijk gericht op arbeidsomstandigheden die een bewuste manipulatie van materialen die gecontamineerd (kunnen) zijn met biologische agentia, met zich meebrengen (zie kader). 

Deze reglementering heeft de vrijwaring van de veiligheid en gezondheid van werknemers tot doel. De verantwoordelijkheid voor bezoekers die gebruik maken van bepaalde faciliteiten is echter niet sluitend geregeld.


De wettelijke beheersmaatregelen 
De wettelijke beheersmaatregelen (algemene en bijzondere) zijn vergelijkbaar met de klassieke hiërarchie van preventiemaatregelen voor andere risico’s: verwijderen van de bron, blootstelling beperken in duur, frequentie en aantal personen, CBM’s en PBM’s. Daarnaast beschikt men in sommige gevallen over de mogelijkheid tot inenting. Slechts enkele van de, in de wet omschreven algemene preventiemaatregelen, kunnen genomen worden om het risico te wijten aan Legionella, te beperken. De bijzondere preventiemaatregelen richten zich voornamelijk op activiteiten die indirect kunnen leiden tot arbeidsgebonden blootstelling aan biologische agentia, zoals werkzaamheden in composteringsinstallaties, landbouwbedrijven, e.d.

Algemene preventiemaatregelen

Legionellapreventie is voornamelijk gebaseerd op een aantal algemene preventiemaatregelen die zich situeren op de 3 interventieniveaus: structureel (1), organisatorisch (2) en ingeval van abnormale afwijkingen (3).

(1) Structurele maatregelen bestaan uit het identificeren en elimineren van alle mogelijke kritische installatie-elementen die aanleiding kunnen geven tot Legionella-ontwikkeling, zoals dode leidingen, tappunten, …:
ontwerp en uitvoering installatie overeenkomstig het Algemeen Reglement der Binneninstallaties van Belgaqua en een aantal codes van goede praktijk (zie o.m. technische fiches van WTCB):

 

          - materiaalkeuze beïnvloedt het risico op aanwezigheid van Legionella;
          - ontwerp en opbouw:
- eenvoudig
- filters aan het begin van de binneninstallatie zodat de meesleep van deeltjes en partikels voorkomen wordt dat o.m. aanleiding geeft tot corrosie;
- aflaatkraan / voorkomen van dode einden;
- aangepaste diameter van de leidingen, zodat de stroomsnelheid < 1 m/s zodat de kans op filmvorming kleiner wordt.
- een gemakkelijke toegankelijkheid van het warmwatertoestel voor onderhoud;
- de temperatuurweerstand van het toestel is groter dan 60 °C;
- een gelijkmatige opwarming van het water;
- het isoleren van koudwaterleiding t.o.v. warmwaterleiding.

      

(3) Ingeval bij deze controle een verhoogde concentratie wordt vastgesteld, dient en gepast actieplan gevolgd te worden. Dit kan bestaan uit:
- chemische desinfectie
- verhogen watertemperatuur
- grondige reiniging van de leidingen 

Waterkwaliteit in Vlarem
In de sectorale voorwaarden voor de exploitatie van hot whirlpools (Vlarem II bis – subafdeling 5.32.9.4) zijn waterkwaliteitsvereisten opgenomen. Wat betreft het voorkomen van Legionella Pneumophila ligt de norm op 0/100 ml. Exploitanten van whirlpools zijn verplicht de waterkwaliteit maandelijks te laten controleren. Voor de controle op de aanwezigheid van legionella is de controlefrequentie evenwel beperkt tot een jaarlijks onderzoek. 

Daarnaast bevatten de Vlarem-bepalingen impliciet een aantal preventieve maatregelen. Zo wordt voor zwembaden voorgeschreven dat de stortbaden worden voorzien van water afkomstig van een warmwaterinstallatie met water van tenminste 65 °C en dat het mengventiel in de onmiddellijke nabijheid van het stortbad is geplaatst. Deze bepalingen zijn enkel van toepassing voor zwembaden. 
De “nulnorm” in het Vlarem leidde samen met een aantal recente gevallen van veteranenziekte op handelsbeurzen, tot onnodige paniekreacties in een aantal zwemgelegenheden. 

Aandacht voor verzorgingsinstellingen
In 1999 verzond het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap n.a.v. een aantal legionella-infecties in België en Nederland een omzendbrief naar de verantwoordelijken van verzorgingsinstellingen. In deze sector is verhoogde alertheid vereist omdat legionellose meestal optreedt bij personen met een onderliggende aandoening of een verzwakt immuunsysteem (bejaarden, rokers, zieken, personen met chronische longaandoeningen, personen die een orgaantransplantatie hebben ondergaan en personen die corticosteroïden nemen). 

De omzendbrief verplicht verzorgingsinstellingen een verantwoordelijke voor het watersysteem aan te stellen die instaat voor de opmaak van een risicoanalyse, de realisatie van het beheersplan en geregelde controles door staalnames. Verder bevat de omzendbrief een reeks aanbevelingen omtrent preventieve maatregelen en eventueel te nemen curatieve maatregelen. Samengevat gaat het om de volgende maatregelen: 
- preventief:
· aangepaste temperatuur van het watersysteem en voorkoming van stagnatie:
o warmwatersysteem T ≥ 60 °C;
o terugkeerleidingen T ≥ 55 °C;
o koudwaterleidingen T ≤ 20 °C;
indien deze temperaturen niet permanent kunnen gehaald worden, kan men wekelijks desinfecteren door de temperatuur op te voeren tot meer dan 70 °C;

- curatief:
bij vaststelling van legionella kunnen volgende maatregelen getroffen worden: 
· systeem verhitten tot meer dan 70 °C en aftappunten spuien gedurende 5 min;
· chemisch desinfecteren (vrije chloor > 10 mg/l) en aftappunten spuien;
· uitstomen en naspoelen van leidingen met zilver gestabiliseerd 2 %-H2O2.

• Besluit Vlaamse Regering (BVR) 9 februari 2007 - BS: 4 mei 2007
• Legionellabesluit
• Legionella-beheersing in nieuwe sanitaire installaties